Antibiotics and Antibiotic Resistance (ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေး နှင့် ဆေးယဥ်ပါးခြင်း ပြဿနာများ)

ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးဆိုသည်မှာ ဘက်တီးရီးယား ရောဂါပိုးများကို ကုသရန် သို့မဟုတ် ကာကွယ်ရန် အသုံးပြုသောဆေးဝါးများဖြစ်သည်။ ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးများသည် ဘက်တီးရီးယားပိုးများကို သေစေခြင်း သို့မဟုတ် မျိုးပွါးခြင်းကို ရပ်တန့်စေခြင်းဖြင့် ‌ရောဂါပိုးပျံ့နှံ့ခြင်းကို ကာကွယ်ပေးသည်။ ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးများကို ဗိုင်းရပ်စ်ရောဂါပိုးများ (အအေးမိတုပ်ကွေး) အတွက် အသုံးပြု၍မရပါ။ သာမန်ဘက်တီးရီးယား ရောဂါပိုးကြောင့်ဖြစ်သော အချို့ရောဂါများသည်လည်း ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေး သောက်စရာမလိုဘဲ ပျောက်ကင်းနိုင်သည်။ အမှန်တကယ်မလိုအပ်ဘဲ ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးများကို မကြာခဏသောက်ခြင်းနှင့် စနစ်တကျ သောက်သုံးမှုမရှိခြင်းသည် အနာဂတ်တွင် ပိုးသတ်ဆေးယဥ်ပါးခြင်း ပြဿနာများ ဖြစ်လာနိုင်သောကြောင့် ဆရာဝန်နှင့်တိုင်ပင်ပြီး အမှန်တကယ်လိုအပ်မှသာ ပိုးသတ်ဆေးသောက်ရန် အရေးကြီးသည်။

ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေး အမျိုးအစားများ

ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေး အမျိုးအစားပေါင်း ရာနှင့်ချီ၍ ရှိသော်လည်း အများစုကို အဓိကအားဖြင့် အောက်ပါအတိုင်း အုပ်စုများ ခွဲထားသည်။

• Penicillins (ဥပမာ – Penicillin, Amoxicillin, Co-amoxiclav, Flucloxacillin and Phenoxymethylpenicillin)
• Cephalosporins (ဥပမာ – Cefalexin)
• Aminoglycosides (ဥပမာ – Gentamicin, ‌Amikacin, Neomycin, Streptomycin and Tobramycin)
• Tetracyclines (ဥပမာ – Tetracycline, Doxycycline)
• Macrolides (ဥပမာ – Azithromycin, Erythromycin and Clarithromycin)
• Fluoroquinolones (ဥပမာ – Ciprofloxacin and Levofloxacin)
• Glycopeptides (ဥပမာ – Vancomycin, Teicoplanin)
• Lincosamides (ဥပမာ – Clindamycin)
• Nitroimidazoles (ဥပမာ – Metronidazole, Tinidazole)
• Others (ဥပမာ – Chloramphenicol, Fusidic acid, Nitrofurantoin, Trimethoprim)

ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးများတွင်

• ဘက်တီးရီးယားပိုး များစွာကို တိုက်ထုတ်နိုင်သော ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေး (Broad-spectrum antibiotics)
• ဘက်တီးရီးယားပိုး အနည်းငယ်ကိုသာ တိုက်ထုတ်နိုင်သော ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေး (Narrow-spectrum antibiotics) ဟူ၍ နှစ်မျိုးရှိသည်။

ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေး ပုံစံအမျိုးမျိုး

• ဆေးပြား၊ ဆေးတောင့် (tablets or capsules)
• ဆေး အရည် (liquids)
• လိမ်းဆေး (creams or lotion)
• ဖျန်းဆေး (spray)
• ထိုးဆေး (injections)

ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေး အလုပ်လုပ်ပုံ

ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးများသည်

• ဘက်တီးရီးယားပိုးများ ရှင်သန်ရန် လိုအပ်သော အစိတ်အပိုင်းများကို ဖျက်ဆီးခြင်းဖြင့် သေစေခြင်း (Bactericidal action)
• ဘက်တီးရီးယားပိုးများ ပွါးများရန်လိုအပ်သော ပရိုတင်းများပြုလုပ်ခြင်းကို ကာကွယ်ခြင်း‌ဖြင့် ဘက်တီးရီးယားပိုး ကြီးထွားပွါးများမှုကို ရပ်တန့်စေခြင်း (Bacteriostatic action) တို့ကို အဓိကလုပ်ဆောင်သည်။

ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးစသောက်ပြီး ‌‌ရောဂါလက္ခဏာများ သက်သာရန် ကြာချိန်မှာ ဝင်‌ရောက်သော ‌ရောဂါပိုးအမျိုးအစားနှင့် ပြင်းထန်မှုပေါ် မူတည်၍ ရက်အနည်းငယ်မှ ရက်သတ္တပတ်အနည်းငယ်အထိ ကြာနိုင်သည်။

သုံးစွဲရန်လိုအပ်သော ရောဂါနှင့်အခြေအနေများ

ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးများသည် အရေပြားမှစ၍ ကိုယ်တွင်းအင်္ဂါများအထိ ခန္ဓာကိုယ်အစိတ်အပိုင်း အမျိုးမျိုးတွင် ဘက်တီးရီးယားပိုး ဝင်ရောက်ခြင်းကို ကုသပေးနိုင်သည်။ အောက်ဖော်ပြပါ အခြေအနေများတွင် ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးကို အသုံးပြုနိုင်သည်။

1. အရေပြားနှင့် တစ်ရှူးတွင် ရောဂါပိုးဝင်ခြင်း (Skin and soft tissue infections)
   ဥပမာ_
   • အ‌‌ရေပြားရောင်ရမ်းခြင်း (Cellulitis)
   • ဓာတ်‌ငွေ့ထုတ် အသားပုပ်ဆွေးနာ (Gas gangrene)
   • အနာစက် (Impetigo)
   • တိရစ္ဆာန်ကိုက်ခြင်း သို့မဟုတ် လူကိုက်ခြင်းမှ ရောဂါပိုးဝင်ခြင်း (Infection from animal or human bites)
   • အရွတ်များဆွေးမြည့်ရောင်ရမ်းခြင်း (Necrotizing fasciitis)
   • စတက်ဖ် ဘက်တီးရီးယားပိုးဝင်ခြင်း (Staph infection)
2. အသက်ရှူလမ်းကြောင်း ပိုးဝင်ခြင်း (Throat and respiratory tract infection)
   • အဆုတ်ရောင် နမိုးနီးယားရောဂါ (Pneumonia)
   • လည်ပင်းနာရောဂါပိုးဝင်ခြင်း (Strep throat)
   • ကြက်ညှာချောင်းဆိုးရောဂါ (Whooping cough)
3. ဆီးလမ်းကြောင်းနှင့် မျိုးပွါးလမ်းကြောင်း ပိုးဝင်ခြင်း
   • မိန်းမကိုယ်တွင် ဘက်တီးရီးယားပိုးဝင်ခြင်း (Bacterial vaginosis)
   • လိင်မှတစ်ဆင့် ကူးစက်တတ်သော ရောဂါပိုးများဝင်ခြင်း (Sexually transmitted infections)
   • ဆီးလမ်းကြောင်းပိုးဝင်ခြင်း (Urinary tract infection)
4. မျက်လုံးပိုးဝင်ခြင်း (Eye infections)
5. နား၊ နှာခေါင်း၊ လည်ချောင်းတွင် ဘက်တီးရီးယား ပိုးဝင်ခြင်း (Ear, nose and throat infection)
6. ဦးနှောက်အမြှေးရောင်ရောဂါ (Meningitis)
7. သွားနှင့်ခံတွင်းပိုးဝင်ခြင်း (Dental infections)
8. နှလုံးအတွင်းနံရံပိုးဝင်ခြင်း (Endocarditis)
9. အစာအိမ်နှင့် အူလမ်းကြောင်းတွင် ပိုးဝင်ခြင်း (Gastrointestinal infection)
10. ဆီးအိမ်နှင့် ကျောက်ကပ်တွင် ပိုးဝင်ခြင်း (Bladder and Kidneys infection)
11. ပိုးဆိပ်ပျံ့ခြင်း (Sepsis) စသည်တို့ဖြစ်သည်။

ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးများကို သောက်ရာတွင် တစ်ရက်သောက်ရမည့် အကြိမ်အရေအတွက်နှင့် စုစုပေါင်းသောက်ရမည့် ရက်အရေအတွက်ကို ဆရာဝန်ညွှန်ကြားသည့်အတိုင်း တိတိကျကျနှင့် ရက်ပြည့်အောင် သောက်ရန် အရေးကြီးသည်။

ကြိုတင်ကာကွယ်သည့် အနေဖြင့် ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးသောက်ခြင်း (antibiotics prophylaxis)

အောက်ဖော်ပြပါ အခြေအနေများတွင် ဘက်တီးရီးယားရောဂါပိုးကို ကာကွယ်ရန် ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးများကို ဆရာဝန်ညွှန်ကြားသည့်အတိုင်း ကြိုတင်သောက်ထားရန် လိုအပ်သည်။

• အချို့သော ခွဲစိတ်မှုများ၊ သွားရောဂါကုသခြင်းများ မပြုလုပ်မီ ကြိုသောက်ခြင်း
• ‌ဘက်တီးရီးယားရောဂါပိုး ဝင်နိုင်ခြေများနေသော ကျန်းမာရေးအခြေအနေများ (ဥပမာ_ နှလုံးနှင့်ဆီးလမ်းကြောင်း မွေးရာပါရောဂါများ)
• ထိခိုက်ဒဏ်ရာများတွင် ဘက်တီးရီးယားပိုး ဝင်ရောက်နိုင်သော အခြေအနေရှိလျှင် ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေး ကြိုတင်သောက်ထားရန် လိုအပ်သည်

ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေး၏ ကောင်းကျိုးများ

• ခန္ဓာကိုယ်မှ ဘက်တီးရီးယားရောဂါပိုးများကို ဖယ်ရှားနိုင်ခြင်း
• ရောဂါလက္ခဏာများ သက်သာခြင်း
• လျင်မြန်စွာ ပြန်လည်ကောင်းမွန်လာခြင်း
• အခြားသူများကို ရောဂါပိုးကူးစက်ခြင်းမှ ကာကွယ်ခြင်း
• ပြင်းထန်သော နောက်ဆက်တွဲပြဿနာများကို ကာကွယ်နိုင်ခြင်း
• အသက်အန္တရာယ်မှ ကာကွယ်နိုင်ခြင်း အစရှိသည့် ကောင်းကျိုးများကို ရရှိနိုင်သည်။

နောက်ဆက်တွဲဆိုးကျိုးများ

ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေး သောက်သုံးခြင်းကြောင့် ဖြစ်ပေါ်နိုင်သော ဘေးထွက်ဆိုးကျိုးများသည် ဆေးအမျိုးအစားအလိုက် ကွာခြားမှုရှိသည်။ ယေဘုယျအားဖြင့် အောက်ပါဆိုးကျိုးများဖြစ်နိုင်သည်။

• ဝမ်းလျှောခြင်း
• ပျို့အန်ခြင်း
• မူးဝေခြင်း
• နုံးနယ်ခြင်း
• အဖုအပိမ့်ထွက်ခြင်း
• ပြင်းထန်သော ဓာတ်မတည့်ခြင်း
• Clostridium difficile ဘက်တီးရီးယားပိုးဝင်ခြင်း (ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေး သောက်ခြင်းကြောင့် အူလမ်းကြောင်းတွင် Clostridium difficile ဘက်တီးရီးယားပိုးဝင်ပြီး ဝမ်းလျှောခြင်း၊ အူရောင်ခြင်း၊ အူပေါက်ခြင်းတို့ဖြစ်ပေါ်နိုင်ပြီး အသက်အန္တရာယ်ရှိသည်အထိ ပြင်းထန် နိုင်သည်)

အချို့သော ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးများကို တစ်ပြိုင်တည်း အသုံးပြုနေသည့် အခြားဆေးများနှင့် တွဲသောက်မိပါက အပြန်အလှန်ဓာတ်ပြုခြင်းကြောင့် မမျှော်လင့်သော‌ဘေးထွက်ဆိုးကျိုးများ ဖြစ်ပေါ်လာနိုင်သည်။ ဓာတ်ပြုနိုင်သော ဆေးဥပမာအချို့မှာ အောက်ပါအတိုင်းဖြစ်သည်။

• သွေးမခဲဆေး (Warfarin)
• Beta-blocker
• အစာကြေဆေး (Antacids)
• အကိုက်အခဲပျောက်ဆေး (NSAIDs)

ထို့ကြောင့် မိမိတွင် သောက်သုံးနေသော ဆေးဝါးများရှိလျှင် ဆရာဝန်အား ကြိုတင်ပြောပြရန် လိုအပ်သည်။ သို့မှသာ ဆရာဝန်မှ မိမိနှင့်သင့်တော်မည့်၊ အန္တရာယ်မဖြစ်စေနိုင်သည့် ‌ပိုးသတ်ဆေးကို ရွေးချယ်ညွှန်ကြားနိုင်မည်ဖြစ်သည်။

သတိပြုသင့်သည့်အချက်

ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးယဥ်ပါးခြင်း (Antibiotics resistance)

ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးနှင့် ပတ်သက်၍ ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာ အရေးကြီးသော ကျန်းမာရေးပြဿနာတစ်ခုမှာ ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးယဥ်ပါးခြင်း (Antibiotics resistance) ဖြစ်သည်။ ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးယဥ်ပါးခြင်း ဆိုသည်မှာ ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးများကို မလိုအပ်ဘဲ အသုံးပြုခြင်းနှင့် ညွှန်ကြားချက်အတိုင်း အသုံးမပြုခြင်းတို့ကြောင့် ဘက်တီးရီးယားပိုးများသည် ဆေးအစွမ်းကို ခံနိုင်ရည်ရှိလာကြပြီး နှိမ်နင်းမရသည့်အခြေအနေကို ဆိုလိုသည်။ ထို့ကြောင့် တစ်ချိန်ချိန်တွင် ဘက်တီးရီးယားပိုးများကို သတ်နိုင်သော ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးဟူ၍ မရှိတော့မည်ကို တစ်ကမ္ဘာလုံးက စိုးရိမ်ထိတ်လန့်လာကြသည်။ အောက်ဖော်ပြပါ နည်းလမ်းများကို လိုက်နာခြင်းဖြင့် ဆေးယဥ်ပါးခြင်းပြဿနာ လျော့ပါးအောင် ပြုလုပ်နိုင်သည်။

• ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးများကို အမှန်တကယ်လိုအပ်မှသာ ဆရာဝန်ညွှန်ကြားသည့်အတိုင်း သောက်သုံးရန်
• ဆရာဝန်ညွှန်ကြားသည့် ဆေးဝါးကိုသာ သောက်ရန်
• ဆရာဝန်ညွှန်ကြားသည့် ပမာဏ၊ အကြိမ်အရေအတွက်နှင့် ရက်ပြည့်အောင် သောက်ရန်
• အခြားသူများအတွက် ညွှန်ကြားထားသောဆေးများကို ဆရာဝန်ညွှန်ကြားခြင်းမရှိဘဲ မိမိအတွက် မသောက်ရန်
• သောက်ဖူးသော ပိုးသတ်ဆေးများကို မှတ်သားထားပြီး နေမကောင်းဖြစ်တိုင်း ထိုပိုးသတ်ဆေးများကို မိမိသဘောအရ ထပ်မံသောက်ခြင်းမျိုး မပြုလုပ်ရန်
• ရိုးရိုးသာမန် ဗိုင်းရပ်စ်ရောဂါပိုးများအတွက် ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးများ မသောက်ရန်တို့ ဖြစ်ကြသည်။

ပြောင်းလဲတိုးတက်မှုများ

ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးများ သုံးစွဲမှုနှင့် ရောဂါပိုးမွှားများ နှိမ်နင်းရာတွင် ထင်ရှားသော ပြောင်းလဲတိုးတက်မှု အများအပြား ထွက်ပေါ်လာသည်။

• ဖေ့ခ်ျကုထုံး (Phage Therapy)
  • ဤနည်းလမ်းသည် ဘက်တီးရီးယားများကို တိုက်ခိုက်ပြီး ဖျက်ဆီးသော ဖေ့ခ်ျ (Bacteriophages) ခေါ် ဗိုင်းရပ်စ်များကို အသုံးပြုသည်
  • ဆေးယဉ်ပါးသော ဘက်တီးရီးယားပိုးများကြောင့် ဖြစ်သည့် ရောဂါများကို ကုသရာတွင် အစားထိုးနည်းလမ်းသစ်တစ်ခုအဖြစ် အလားအလာကောင်းသည်
• ရောဂါအမြန်ရှာဖွေစစ်ဆေးခြင်း (Rapid Diagnostics)
  • ရောဂါပိုးအမျိုးအစားကို လျင်မြန်စွာ ခွဲခြားနိုင်သည့် စစ်ဆေးမှုနည်းစနစ်အသစ်များ ပေါ်ထွက်လာသည်
  • ဤနည်းပညာများဖြင့် ရောဂါများကို ပိုမိုတိကျစွာ အချိန်မီသိရှိပြီး သင့်လျော်သော ပိုးသတ်ဆေးကို ချက်ချင်းညွှန်ကြားနိုင်သောကြောင့် ဆေးယဉ်ပါးစေနိုင်သည့် မလိုအပ်ဘဲ အလွယ်တကူ ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးသုံးစွဲခြင်းများမှ ရှောင်ရှားနိုင်သည်။
• ဆေးသစ်များ တီထွင်ဖော်ထုတ်ခြင်း (New Drug Discovery)
  • ရှိရင်းစွဲဆေးဝါးများကို ယဥ်ပါးနေသော ရောဂါပိုးမွှားများ (Super bugs) များကို တိုက်ဖျက်နိုင်ရန် ဆေးဝါးအသစ်များ ရှာဖွေဖော်ထုတ်လျက်ရှိသည်

References:

1. NHS. (n.d.). Antibiotics. Retrieved June 18, 2025, from https://www.nhs.uk/conditions/antibiotics/
2. Cleveland Clinic. (n.d.). Antibiotics: What they are and how they work. Retrieved June 18, 2025, from https://my.clevelandclinic.org/health/treatments/16386-antibiotics
3. WebMD. (n.d.). Antibiotics: What they are & how they work. Retrieved June 18, 2025, from https://www.webmd.com/a-to-z-guides/what-are-antibiotics
4. Healthline. (n.d.). How do antibiotics work?. Retrieved June 18, 2025, from https://www.healthline.com/health/how-do-antibiotics-work

Published: 30 August 2024

Last updated: 24 November 2025