Scrub Typhus (ကမျဉ်းနီကောင်ကိုက်၍ ဖြစ်သော အဖျားရောဂါ)

Scrub Typhus ရောဂါဆိုသည်မှာ Rickettsia ဘက်တီးရီးယား အုပ်စုဝင် Orientia tsutsugamushi ပိုးကြောင့်ဖြစ်သော ကူးစက်ရောဂါဖြစ်သည်။ လှေး၊ မွှားကဲ့သို့ ပိုးမွှားများနှင့် မျိုးနွယ်တူသော ကမျဥ်းနီကောင် (Chiggers) အကိုက်ခံရခြင်းကြောင့် ကူးစက်သည်။ Scrub typhus သည် အာရှပစိဖိတ် ဒေသတစ်ဝှမ်းတွင် အဖြစ်များသော ရောဂါတစ်ခုဖြစ်သည်။ ကိုရီးယား၊ တရုတ်၊ ထိုင်ဝမ်၊ ဂျပန်၊ ပါကစ္စတန်၊ အိန္ဒိယ၊ ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်၊ ထိုင်း၊ လာအို၊ မလေးရှား၊ ဗီယက်နမ်၊ သီရိလင်္ကာနှင့် သြစတြေးလျနိုင်ငံ စသည်တို့၏ ကျေးလက်ဒေသများတွင် အများဆုံးတွေ့ရသည်။ ရောဂါလက္ခဏာများသည် အခြားဖျားနာရောဂါများနှင့် ဆင်တူသောကြောင့် တစ်ခါတစ်ရံ ရောဂါရှာဖွေကုသရန် ‌နှောင့်နှေးနိုင်သည်။ ကုသမှု သေချာမခံယူပါက ပြင်းထန်သော နောက်ဆက်တွဲပြဿနာများ ဖြစ်ပေါ် နိုင်သဖြင့် အချိန်မီကုသရန် အရေးကြီးသည်။

ဖြစ်ပေါ်ရသောအကြောင်းရင်း

Scrub Typhus ရောဂါကို ဖြစ်စေသော Orientia tsutsugamushi ဘက်တီးရီးယားပိုးသည် မြေကြွက်ကဲ့သို့ တွင်းအောင်းသတ္တဝါများ၏ သွေးထဲတွင် ရှိသည်။ ထိုတွင်းအောင်းသတ္တဝါများကို ကမျဥ်းနီကောင် ကိုက်သောအခါ ဘက်တီးရီးယားပိုးသည် ကမျဥ်းနီကောင်များ၏ ကိုယ်ထဲသို့ ရောက်ရှိပြီး ပွါးများလာသည်။ ထိုကမျဉ်းနီကောင်မှ လူကို ကိုက်သောအခါ သက်တီးရီးယားပိုးများသည် လူ၏သွေးထဲသို့ ရောက်လာပြီး ရောဂါဖြစ်ပွါးစေသည်။ နောက်ထပ် ကူးစက်ပုံတစ်မျိုးမှာ ကမျဥ်းနီကောင်သည် လူ၏အရေပြားပေါ်တွင် ဘတ်တီးရီးယားများ ပါဝင်သော အညစ်အကြေးများကို စွန့်ခဲ့သည်။ အကိုက်ခံရပြီး လူ၏အရေပြားယားယံ၍ ကုတ်ခြစ်မိသောအခါ ထိုဘက်တီးရီးယားများသည် အရေပြားမှတစ်ဆင့် သွေးထဲသို့ ရောက်လာသည်။ သို့ရာတွင် Scrub Typhus ရောဂါသည် လူမှ လူသို့ တိုက်ရိုက်ကူးစက်ခြင်း မရှိပါ။

ရောဂါဖြစ်ပွါးမှုသည် ရာသီဥတုအလိုက် ကမျဥ်းနီကောင်များ၏ ပေါက်ပွါးမှုအပေါ် မူတည်သည်။ သမပိုင်းရာသီဥတုရှိသော ဒေသများ၌ ဆောင်းဦးတွင် ရောဂါဖြစ်ပွါးမှုများပြီး တစ်ခါတစ်ရံ နွေဦးရာသီတွင်လည်း ဖြစ်ပွါးသည်။ အပူပိုင်းဒေသများတွင် ရောဂါကူးစက်မှုသည် တစ်နှစ်ပတ်လုံး ဖြစ်ပွါးနိုင်သော်လည်း မိုးရာသီနှင့် နွေရာသီများတွင် ပိုများလေ့ရှိသည်။

Scrub typhus ဖြစ်ပွါးမှုအများစုသည် ကမျဥ်းနီပိုးကောင်များ ပေါက်ပွါးသော ချုံနွယ်ပိတ်ပေါင်း ထူထပ်သည့် ကျေးလက်ဒေသများတွင် ဖြစ်ပွါးသည်။ ထိုချုံနွယ်ထူထပ်သော တောစပ်၊ တောင်စပ်နေရာများတွင် အလုပ်လုပ်‌ရသူများ (ဥပမာ _ လယ်သမားများ၊ စိုက်ပျိုးရေး လုပ်ငန်းလုပ်ကိုင်သူများ) သည် ရောဂါကူးစက်နိုင်ခြေများသည်။

Scrub typhus ရောဂါကဲ့သို့ Rickettsia ဘက်တီးရီးယားများကြောင့်ဖြစ်သော အခြားရောဂါ အမျိုးအစားများမှာ_

• Murine typhus – Rickettsia typhi ဘက်တီးရီးယားပိုးကြောင့် ဖြစ်ပြီး လှေးကိုက်ခြင်းကြောင့် ကူးစက်သည်၊ ကပ်‌ရောဂါအသွင် ဖြစ်စေခဲ့သော ရောဂါဖြစ်သည်၊ အထူးသဖြင့် အမေရိကန်နိုင်ငံ ကယ်လီဖိုးနီးယားနှင့် ဟာဝိုင်ရီ ‌ဒေသများတွင် တွေ့ရသည်
• Epidemic typhus – Rickettsia prowazekii ပိုးကြောင့်ဖြစ်ပြီး သန်းကိုက်ခြင်းကြောင့် ကူးစက်သည်၊ ‌အာဖရိက၊ အမေရိကန် အလယ်ပိုင်းနှင့် တောင်ပိုင်းတို့တွင် အဖြစ်များသည်

ရောဂါလက္ခဏာများ

Scrub typhus ရောဂါလက္ခဏာများသည် ရောဂါပိုးဝင်ပြီးနောက် (၇) ရက်အတွင်း ဖြစ်ပေါ်တတ်ပြီး ဆေးမကုသပါက (၁၄) ရက် မှ (၂၁) ရက်အထိ ကြာတတ်သည်။ လက္ခဏာများသည် သာမန် ဖျားနာသည့်အဆင့်မှ ပြင်းထန်၍ အသက်အန္တရာယ် ဖြစ်နိုင်သောအဆင့်အထိ အမျိုးမျိုးဖြစ်နိုင်သည်။ တွေ့ရများသော ရောဂါလက္ခဏာများမှာ_

• ဖျားခြင်း
• ချမ်းတုန်ခြင်း
• ခေါင်းကိုက်ခြင်း
• ကြွက်သားများ နာကျင်ကိုက်ခဲခြင်း
• ပျို့အန်ခြင်း၊ ဗိုက်နာခြင်း
• အမည်းရောင်အနာ (သို့မဟုတ်) အနာဖေး (Eschar)
  ကမျဉ်းနီကောင် ကိုက်ခံရသော နေရာတွင် အရေပြားတစ်ရှူးပျက်စီးမှု (necrosis)ကြောင့် Eschar ဟုခေါ်သော အမည်းရောင် အနာဖေး (သို့မဟုတ်) အနာကြောင့်ဖြစ်သည့် အဖတ်တစ်ခု ဖြစ်ပေါ်တတ်သည်။ ၎င်းကို ရောဂါလက္ခဏာများ မပေါ်ခင် အရေပြားပေါ်တွင် စတင်တွေ့ရနိုင်ပြီး၊ အများဆုံးတွေ့ရသည့် နေရာများမှာ ချိုင်း၊ ရင်သားအောက်၊ ပေါင်ခြံစသည့် အရေပြားခေါက်နေသော နေရာများဖြစ်သည်။ ထို့အပြင် ဝမ်းဗိုက်၊ နောက်ကျော၊ ခြေလက်များတွင်လည်း တစ်ခါတစ်ရံ တွေ့ရတတ်သည်။
• စိတ်အာရုံထွေပြားခြင်း၊ ဂယောင်ဂတမ်းဖြစ်ခြင်း၊ သတိလစ်ခြင်း
• ပြန်ရည်ကျိတ်များ ရောင်ရမ်းခြင်း
• အရေပြားတွင် အနီကွက်ထွက်ခြင်း၊ အဖုအပိမ့်များထွက်ခြင်း
  လူနာများ၏ (၂၅) မှ (၅၀) ရာခိုင်နှုန်းတွင် တွေ့ရပြီး များသောအားဖြင့် ဝမ်းဗိုက်နှင့် ရင်ဘတ်တွင် စတင်ဖြစ်ပေါ်ကာ ခြေ၊ လက်များသို့ ပျံ့နှံ့သည်။
• အချို့လူနာများတွင် အသည်းကြီးခြင်း၊ ဘေလုံးကြီးခြင်းတို့ကို တွေ့ရသည်

နောက်ဆက်တွဲ ပြဿနာများ

ရောဂါလက္ခဏာများ ပေါ်လာပြီး (၁) ပတ်အတွင်း သေချာကုသမှုမခံယူပါက ကိုယ်တွင်းအင်္ဂါများ ရောင်ရမ်းပြီး ပျက်စီးသောကြောင့် ပို၍ ပြင်းထန်သော နောက်ဆက်တွဲလက္ခဏာများ ဖြစ်ပေါ်လာသည်။

• သွေးဥမွှားများ ကျဆင်း၍ သွေးယိုစီးခြင်း
• နှလုံးကြွက်သားနှင့် အဆို့ရှင်များ ရောင်ရမ်းခြင်း
• အဆုတ်ရောင်ခြင်း
• အဆုတ်တွင်း လေအိတ်နံရံများ ပျက်စီးခြင်း (Acute Respiratory Distress Syndrome)
• ဦးနှောက်ရောင်ခြင်း (Encephalitis)
• ကျောက်ကပ်ထိခိုက်ပျက်စီးခြင်း
• အသည်းထိခိုက်ပျက်စီးခြင်းတို့ကြောင့် သေဆုံးခြင်းများ ဖြစ်နိုင်သည်၊
• ကိုယ်ဝန်ဆောင်ကာလအတွင်း ရောဂါဖြစ်ပါက ကိုယ်ဝန်ပျက်ကျခြင်းကို ဖြစ်စေနိုင်သည်။
• အပြည့်အဝ မကုသပါက ရောဂါပြန်လည်ဖြစ်ပွါးနိုင်သော်လည်း ဒုတိယအကြိမ်ဖြစ်ပွါးမှုသည် ပထမအကြိမ်ထက် ပြင်းထန်မှုနည်းတတ်သည်။

ဆေးရုံ၊ ဆေးခန်းပြသရန်

အထက်ဖော်ပြပါ ရောဂါလက္ခဏာများ ခံစားရခြင်း၊ ရောဂါဖြစ်ပွါးမှုများသော ဒေသများသို့ ခရီးသွားလာဖူးခြင်းများရှိပါက မိသားစုဆရာဝန်နှင့် ပြသတိုင်ပင်ရန် လိုအပ်သည်။ မိသားစုဆရာဝန်မှ လိုအပ်သည့် စစ်ဆေးစမ်းသပ်မှုများပြုလုပ်ခြင်း၊ သွေးစစ်ခြင်းတို့ဖြင့် ရောဂါရှာဖွေကုသပေးနိုင်သည်။ လိုအပ်ပါက သက်ဆိုင်ရာ အထူးကုဆရာဝန်များနှင့် တိုင်ပင်ကုသခြင်း၊ လွှဲပြောင်းကုသခြင်းများ ပြုလုပ်ပေးလိမ့်မည်။

ရောဂါရှာဖွေခြင်း

အသက်အန္တရာယ်ရှိသော နောက်ဆက်တွဲပြဿနာများ မဖြစ်စေရန် ရောဂါအစောပိုင်းအဆင့်တွင် ကုသမှုခံယူရန် အရေးကြီးသည်။ ရောဂါအစောပိုင်းအဆင့်ကို ရှာဖွေရန် တိကျသော ဓာတ်ခွဲစစ်ဆေးနည်းများ မရှိသောကြောင့် ရောဂါကုသရာတွင် အဓိကအားဖြင့် ရောဂါလက္ခဏာများနှင့် ဖြစ်ပွါးသောဒေသများ စသည့်အချက်များပေါ် မူတည်၍ ဆုံးဖြတ်ရသည်။

ဓာတ်ခွဲခန်းစစ်ဆေးမှုဖြင့် ရောဂါအတည်ပြုခြင်း

1. သွေးတွင်း ပဋိပစ္စည်းများ စစ်ဆေးခြင်း (Serologic assays of antibodies titres)
   Scrub typhus ရောဂါကို အတည်ပြုရန်အတွက် အသုံးအများဆုံး နည်းလမ်းများဖြစ်သည်။
   • Indirect fluorescent antibody (IFA) test
   • ELISA
   • Indirect immunoperoxidase (IIP) assays စသည့်နည်းလမ်းတို့ဖြင့် ပဋိပစ္စည်း (IgM and IgG antibodies) များကို စစ်ဆေးနိုင်သည်။
     ယေဘုယျအားဖြင့် ရောဂါဖြစ်နေချိန် ပထမအပတ်အတွင်း ယူထားသော သွေးနမူနာ (Acute sample) နှင့် ရောဂါဖြစ်ပြီး (၂) ပတ် မှ (၁၀) ပတ်အတွင်း ယူသော သွေးနမူနာ (Convalescent sample) ကို နှိုင်းယှဥ်စစ်ဆေးသည်။ ဒုတိယသွေးနမူနာ၏ ပဋိပစ္စည်းပမာဏသည် ပထမနမူနာထက် (၄) ဆပိုများပါက ရောဂါပိုးဝင်ရောက်ကြောင်း အတည်ပြုနိုင်သည်။ အချို့လူများတွင် ပဋိပစ္စည်းများသည် ရောဂါတစ်ကြိမ် ကူးစက်ပြီးနောက် နှစ်ပေါင်းများစွာ ရှိနေနိုင်သောကြောင့် ထိုကဲ့သို့ သွေးနမူနာ (၂) ခု နှိုင်းယှဥ်စစ်ဆေးခြင်းသည် အကောင်းဆုံးဖြစ်သည်။
2. ဘက်တီးရီးယားပိုး၏ ဒီအင်န်အေကို ရှာဖွေခြင်း
   Scrub Typhus ရောဂါရှာဖွေရန် အမြန်ဆုံးနှင့် အတိကျဆုံး စစ်ဆေးခြင်းဖြစ်သည်။ သွေးနမူနာ၊ Eschar အတွင်းမှ ယူထားသော တစ်ရှူးနမူနာများကို (Polymerase chain reaction – PCR) နည်းများဖြင့် စစ်ဆေး၍ ရှာဖွေခြင်းဖြစ်သည်။ ဖော်မလင်ဖြင့် သေချာပြင်ဆင်ထားသော တစ်ရှူးနမူနာများတွင် Immunostaining procedures နည်းလမ်းများဖြင့်လည်း ရောဂါရှာဖွေနိုင်သည်။
3. နောက်ဆက်တွဲ ပြဿနာများအတွက် စစ်‌ဆေးခြင်း
   • သွေးစစ်ဆေးခြင်း (CBC)
   • ကျောက်ကပ်လုပ်ငန်းမျာ စစ်‌ဆေးခြင်း (Creatinine)
   • အသည်းအင်ဇိုင်းများ စစ်ဆေးခြင်း (Liver enzymes)
   • ရောင်ရမ်းမှု ဓာတ်များ စစ်ဆေးခြင်း (ESR, CRP)

ကုသခြင်း

1. ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးများဖြင့် ကုသခြင်း
   Scrub Typhus ဖြစ်သည်ဟု သံသယရှိသူလူနာများတွင် အသက်အရွယ်မရွေး Doxycycline ပဋိဇီဝပိုးသတ်ဆေးကို သောက်ရန် ညွှန်ကြားနိုင်သည်။ Doxycycline သည် ရောဂါအတွက် ထိရောက်မှု အရှိဆုံး ပိုးသတ်ဆေးဖြစ်သည်။ ဆေးသောက်ရာတွင် အဖျားကျပြီးနောက် အနည်းဆုံး (၃) ရက်အထိ (သို့မဟုတ်) ရောဂါလက္ခဏာများ တိုးတက်ကောင်းမွန်လာသည်အထိ သောက်သုံးရန် လိုအပ်သည်။ ဆေးကို တစ်ကြိမ်တည်းသောက်ခြင်း (သို့မဟုတ်) ရက်အနည်းငယ်မျှသာ သောက်သုံးခြင်းသည် ရောဂါကို အရှင်းမပျောက်စေဘဲ နောက်တစ်ကြိမ် ရောဂါပြန်ဖြစ်စေနိုင်သည်။
   ကိုယ်ဝန်ဆောင်များတွင် ရောဂါဖြစ်ပွါးပါက ကုသခြင်းတွင် ကူးစက်ရောဂါဆိုင်ရာ အထူးကုဆရာဝန်များနှင့် တိုင်ပင်ကုသရန် လိုအပ်သည်။ Doxycycline ဓာတ်မတည့်သူများတွင် Azithromycin, Chloramphenicol စသည့် ပိုးသတ်ဆေးများဖြင့် ကုသနိုင်သည်။
2. လက္ခဏာများကို ကုသခြင်း
   အဖျားကြီးပါက အဖျားကျဆေးပေးခြင်း၊ အ‌ရည်ဓာတ် ဖြည့်ပေးခြင်းစသည်တို့ဖြင့် လူနာသက်သာအောင် ပြုလုပ်နိုင်သည်။
3. စောစီးစွာ ကုသခြင်း
   ရောဂါဖြစ်ပွါးသည်ဟု သံသယရှိပါက ရောဂါအတည်ပြုစစ်ဆေးခြင်းများ အဖြေမရသေးခင် ပိုးသတ်ဆေးများဖြင့် ဆောလျင်စွာ ကုသမှုပေးခြင်းဖြင့် နောက်ဆက်တွဲပြဿနာများကို လျော့နည်းစေနိုင်သည်။
4. နောက်ဆက်တွဲပြဿနာများကို ကုသခြင်း
   ရောဂါ၏ နောက်ဆက်တွဲလက္ခဏာများ ရှိပါက ဆောလျင်စွာ ဆေးရုံတင်၍ ကုသရန် လိုအပ်သည်

ကာကွယ်ခြင်း

Scrub Typhus ရောဂါအတွက် ကာကွယ်ဆေးမရှိပါ။ ထို့ကြောင့် ရောဂါကူးစက်မခံရ‌အောင် ကာကွယ်ခြင်းသည် အကောင်းဆုံးဖြစ်သည်။ အောက်ပါနည်းလမ်းများဖြင့် ကမျဥ်းနီ အကိုက်ခံရခြင်းကို ကာကွယ်နိုင်ပြီး ရောဂါကူးစက်မှုကို လျှော့ချနိုင်သည်။

• ချုံနွယ်ထူထပ်သော နေရာများကို ရှောင်ရှားခြင်း
• DEET (Diethyltoluamide) ဆေးများပါဝင်သော အင်းဆက်ပိုးသတ်ဆေးများ ဖျန်းခြင်း
• အပြင်ထွက်လျှင် ‌(သို့မဟုတ်) ချုံနွယ်များ ထူထပ်သောနေရာများတွင် အလုပ်လုပ်ပါက အင်္ကျီလက်ရှည်၊ ဘောင်းဘီရှည်များ ဝတ်ခြင်း၊ ခြေထောက်လုံသော ဖိနပ်များ၊ ခြေအိတ်များဝတ်၍ အရေပြားကို ဖုံးအုပ်ထားခြင်း
• အိပ်ယာခင်း၊ စောင်နှင့် အဝတ်အစားများကို Permethrin (၀.၅) ရာခိုင်နှုန်း ပါဝင်သောဆေးရည်ဖြင့် လျှော်ဖွတ်ခြင်း
• တစ်ကိုယ်ရေသန့်ရှင်းရေး နေ့စဉ်ပြုလုပ်ခြင်း
• ပတ်ဝန်းကျင်ရှိ ခြုံပုတ်များကို သေချာရှင်းလင်းထားခြင်း
• အိမ်မွေးတိရစ္ဆာန်များတွင် ပိုးမွှားများမကပ်အောင် ပုံမှန်စစ်ဆေးခြင်း
• အပြင်မှ ပြန်လာပါက မိမိ အဝတ်အစား၊ အသုံးအဆောင်များတွင် ပိုးမွှားများ ကပ်ပါလာခြင်း ရှိမရှိ စစ်ဆေးခြင်း စသည်တို့ဖြစ်သည်။

References:

1. Centers for Disease Control and Prevention. (n.d.). Scrub typhus: About. Retrieved August 7, 2025, from https://www.cdc.gov/typhus/about/scrub.html
2. Centers for Disease Control and Prevention. (n.d.). Clinical overview of scrub typhus. Retrieved August 7, 2025, from https://www.cdc.gov/typhus/hcp/clinical-overview-of-scrub-typhus
3. Centers for Disease Control and Prevention. (n.d.). Introduction, risk of fatality. In CDC clinical book of rickettsial diseases. Retrieved August 7, 2025, from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/Introduction,risk%20offatality.
4. Narayana Health. (n.d.). Scrub typhus: Causes, symptoms, treatment & prevention. Retrieved August 7, 2025, from https://www.narayanahealth.org/blog/scrub-typhus-causes-symptoms-treatment-prevention
5. Rickettsia, S., D., & Others. (2015). Scrub typhus: A pathogenesis review. Indian Journal of Medical Research, 141(4), 507–525. PMC4524821. Retrieved August 7, 2025, from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4524821/
6. Petri, W. A., Jr. (2024). Scrub typhus. In MSD Manual professional edition. https://www.msdmanuals.com/professional/infectious-diseases/rickettsiae-and-related-organisms/scrub-typhus

Published: 22 August 2025